"Οικονομική Κρίση και Εγκληματικότητα" [του Δημητρίου Γ. Παπαδημητρόπουλου Δικηγόρου παρ’ Αρείω Πάγω ΔΜΣ Νομικής Αθηνών (ΕΚΠΑ)]

Α. Εισαγωγικά

Η οικονομική κρίση στην Ελλάδα, ως απότοκος και της ψήφισης των νόμων του κοινώς επονομαζόμενου μνημονίου και των εφαρμοστικών αυτού διατάξεων, είναι ένα σύνθετο οικονομικό-πολιτικό-κοινωνικό  φαινόμενο, που ήταν επόμενο να επηρεάσει και το θέμα της εγκληματικότητας.

Με αφορμή το τριήμερο εγκληματολογικό συνέδριο προς τιμή του Ομοτίμου Καθηγητή Πανεπιστημίου κ. Νέστορα Κουράκη, με κεντρικό θέμα «Κρίση, Έγκλημα και Ποινική Καταστολή», που διοργανώθηκε στις αρχές Απριλίου του 2015 από Πανεπιστημιακούς και Κοινωνικούς Φορείς, στο Δικηγορικό Σύλλογο Αθηνών, σύσσωμος ο επιστημονικός κόσμος που κινείται στο χώρο της Εγκληματολογίας, αλλά και σε συναφείς επιστημονικούς κλάδους, διεξήγαγε έναν γόνιμο διάλογο πάνω στο ιδιαίτερο αυτό νεοπαγές θέμα.

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να επισημανθεί ότι η εργασία αυτή λαμβάνει χώρα προς τιμή και ευχαριστία προς τον αγαπητό μας Καθηγητή κ. Νέστορα Κουράκη, ακούραστο Πανεπιστημιακό Διδάσκαλο, ο οποίος συνέβαλε καθοριστικά με τη διδασκαλία και την καθοδήγηση του τόσο στην εξέλιξη της επιστήμης της Εγκληματολογίας, όσο και στην καλλιέργεια και τη διαμόρφωση της επιστημονικής σκέψης πολλών νέων επιστημόνων.

Ακολούθως τώρα, στο θέμα μας, σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να γίνει μία πρώτη προσέγγιση στο θέμα της επίδρασης της οικονομικής κρίσης στη διαμόρφωση της εγκληματικότητας, όπως το θέμα αυτό παρουσιάζεται, κατά περίπτωση, και μέσα από σταχυολογημένα ενδιαφέροντα σχετικά δημοσιεύματα, δημοσιευμένα ερευνητικά στοιχεία και κριτικές επιστημονικές απόψεις, από τα οποία προκύπτουν χρήσιμα συμπεράσματα, με την επισήμανση ότι, αφενός, το φαινόμενο βρίσκεται σε εξέλιξη και, αφετέρου, ότι για την πληρότητα των κάθε είδους συμπερασμάτων θα πρέπει να ακολουθήσει κατά περίπτωση και εμπεριστατωμένη επιστημονική (εγκληματολογική) τεκμηρίωση.

Β. Δημοσιεύματα, δημοσιευμένα ερευνητικά στοιχεία και κριτικές απόψεις.

1. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η Πτυχιακή Διατριβή της κ. Ελένης Κωνσταντίνου με θέμα «Ο αντίκτυπος της πρόσφατης οικονομικής κρίσης στο έγκλημα»[1]. Κατά την αναφερόμενη εκεί επιτομή της, η Πτυχιακή αυτή Διατριβή σκοπεύει στην προσπάθεια σύνδεσης της πρόσφατης οικονομικής κρίσης (2008-2012) με την εγκληματικότητα. Μέσα από την ανάλυση πιθανών αιτιωδών σχέσεων μεταξύ των δύο παραμέτρων, επιχειρείται να καταγραφεί κατά πόσον η πρόσφατη οικονομική ύφεση είχε επίδραση στους δείκτες της εγκληματικότητας, τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο, όσο και στην Κύπρο. Στην εν λόγω εργασία καταγράφονται θεωρίες, απόψεις και γνώμες επιστημόνων για το θέμα αυτό. Επίσης, παρουσιάζονται και αναλύονται στατιστικά στοιχεία που περιλαμβάνουν εξωγενείς μεταβλητές όσον αφορά στους δείκτες της εγκληματικότητας και της ανεργίας πριν και κατά την περίοδο της πρόσφατης οικονομικής ύφεσης ανά τον κόσμο, σε ευρωπαϊκές χώρες και ειδικά για την Κύπρο. Μέσα από ευρήματα της έρευνας, εξάγονται δύο βασικά συμπεράσματα: α) Η οικονομική ύφεση σε μια χώρα μπορεί να ωθήσει στην αύξηση της εγκληματικότητας, όταν όμως συνδέεται και με μια σειρά άλλων παραγόντων όπως κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, λαθρομετανάστευση, ατιμωρησία εγκλήματος, χαλάρωση αρχών επιβολής του νόμου κ.α. Επίσης, προκύπτει ότι το έγκλημα αλλάζει και μεταβάλλεται ανάλογα της χρονικής περιόδου, β) Μόνο συγκεκριμένος τύπος αδικημάτων πιθανόν να συνδέονται με οικονομικά κίνητρα όπως, εγκλήματα κατά περιουσίας (διαρρήξεις, κλοπές, ληστείες) τα οποία μπορεί να παρουσιάζονται αυξημένα σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο λόγω της οικονομικής αστάθειας σε μια χώρα. Συμπερασματικά, αυτό που πρέπει να κάνει κάθε χώρα είναι τη δική της αυτοκριτική και να λάβει μέτρα ώστε να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά το κοινωνικό φαινόμενο της εγκληματικότητας, λαμβάνοντας υπόψη τους παράγοντες που την επηρεάζουν.

Η πτυχιακή αυτή διατριβή είναι μία καλή βάση για μία πρώτη προσέγγιση στο θέμα μας, εμπεριέχουσα χρήσιμες απόψεις και θέσεις. 

2. Στην EuroparlTV το διαδικτυακό τηλεοπτικό σταθμό του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, του οποίου στόχος του είναι να ενημερώνει τους πολίτες της ΕΕ για τις δραστηριότητες του Κοινοβουλίου και για τον τρόπο που οι βουλευτές του διαμορφώνουν τις πολιτικές εξελίξεις και εγκρίνουν νόμους που επηρεάζουν τη ζωή των ανθρώπων σε όλη την Ευρώπη, προβλήθηκε ένα σύντομο ρεπορτάζ[2], και με την επισήμανση ότι το οργανωμένο έγκλημα πήρε ώθηση από την κρίση, αναφέρεται, μεταξύ άλλων, ότι ο αγώνας κατά του οργανωμένου εγκλήματος υποφέρει από έλλειψη πόρων, όπως υποστηρίζει σημαντικός εμπειρογνώμονας χρηματοοικονομικών πληροφοριών. 

3. Διαφαίνεται επίσης κάτι αξιοσημείωτο : ότι η ανεργία και η φτώχεια δεν είναι απαραίτητα συνδεμένη με το έγκλημα.

Σε ένα ενδιαφέρον άρθρο του κ. Αλέξανδρου Καλαφάτη, με τίτλο «Η εγκληματικότητα στα χρόνια της κρίσης»[3], αναφέρεται, μεταξύ άλλων, ότι οι βασικοί δείκτες δείχνουν μείωση της βαριάς εγκληματικότητας τουλάχιστον κατά 30% από το 2010 μέχρι σήμερα, ενώ αύξηση εμφανίζεται μόνο κατά περίπτωση σε «εγκλήματα του δρόμου», όπως αρπαγές τσαντών και μικροποσών και ότι μέχρι στιγμής καταγράφεται σημαντική αύξηση (περίπου 25%) σε σχέση με πέρυσι στις αρπαγές μικροποσών και σε άλλα μικροαδικήματα και σημαντική μείωση (περίπου κατά 80%) στις ληστείες τραπεζών και στις ληστείες σούπερ μάρκετ (μείωση κατά περίπου 50%). Ακολούθως, στο άρθρο αυτό, αναφέρονται και οι εμπεριστατωμένες απόψεις του εκπροσώπου Τύπου της ΕΛ.ΑΣ. κ. Κλεάνθη Παπαγιαννόπουλου, ο οποίος αναλύει από αστυνομικής άποψης την εξέλιξη της εγκληματικότητας, αλλά και του  εγκληματολόγου κ. Βασίλη Καρύδη, ο οποίος εξηγεί επιστημονικά πως και γιατί η φτώχεια στην Ελλάδα δεν έφερε … αίμα. «Αυτό που φαίνεται παράδοξο σε πρώτη ανάγνωση μπορεί τελικά και να μην είναι. Στο εγκληματικό φαινόμενο πρέπει να κάνουμε μία μεθοδολογικού χαρακτήρα παρατήρηση. Σε περίοδο μιας βαθιάς ύφεσης για παράδειγμα γίνονται πολύ λιγότερες εισβολές σε σπίτια γιατί εκλείπουν τα χρήματα, κατά συνέπεια δεν υπάρχει κίνητρο. Μιλάμε σε αυτή την περίπτωση για το μεροκάματο του εγκλήματος, δηλαδή για το μικρομεσαίο έγκλημα. Όταν η πίτα της οικονομίας μικραίνει, παράλληλα συρρικνώνεται η πίτα και για τους κακοποιούς», εξηγεί ο κ. Καρύδης. Και προσθέτει: «Το οργανωμένο έγκλημα περιορίστηκε γιατί λόγω κρίσης συρρικνώθηκε στην Ελλάδα το μαύρο χρήμα. Έτσι, δεν δημιουργούνταν λόγοι επιδιώξεων που να δικαιολογούν το βαρύ έγκλημα. Η άνθηση του οργανωμένου εγκλήματος συνήθως συνοδεύεται από συνθήκες ευμάρειας και ακμής της μαύρης οικονομίας. Σε συνθήκες κρίσης δεν υπάρχει λόγος διεκδίκησης υψηλού οφέλους». Τα στατιστικά στοιχεία του αρχηγείου της Αστυνομίας δείχνουν ότι καταγράφηκε σημαντική αύξηση του εγκλήματος μόνο τον πρώτο χρόνο των μνημονίων (από το 2010 έως το 2011). Έκτοτε σχεδόν όλοι οι δείκτες άρχισαν και συνέχισαν να δείχνουν πτώση. Οι ληστείες σε σπίτια το 2011 διπλασιάστηκαν σε σχέση με το 2010 (912 το 2011, 432 το 2010), οι δολοφονίες από 176 που ήταν το 2010 έγιναν 184 το 2011, οι απάτες από 1.991 το 2010 έγιναν 2.464 το 2011 και οι κλοπές-διαρρήξεις από 90.931 το 2010 έγιναν 96.925 το 2011. «Ήταν η πρώτη αντίδραση του κόσμου. Σήκωσε απότομα καταθέσεις από τις τράπεζες και έτσι δημιουργήθηκε μία κατηγορία ευάλωτων στόχων. Όταν πέρασε αυτό το κύμα –μετά το 2011- δεν είχε το λόγο ο κακοποιός να πάρει το ρίσκο μίας εισβολής σε σπίτι, που είναι ένα σοβαρό έγκλημα, γιατί ήξερε ότι πια δεν υπάρχει κίνητρο», προσθέτει ο Έλληνας εγκληματολόγος. Από το 2011 και ύστερα τα πράγματα βελτιώθηκαν και, σύμφωνα με πολλούς αξιωματικούς της ΕΛ.ΑΣ., σε αυτό συνέβαλαν στοχευμένες δράσεις του υπουργείου Δημόσιας Τάξης. Ο εκπρόσωπος Τύπου της ΕΛ.ΑΣ. κ. Κλεάνθης Παπαγιαννόπουλος επισημαίνει μιλώντας στη Huff Post Greece: «Τα τελευταία χρόνια, ιδίως από το 2011, σε μία περίοδο οικονομικής κρίσης, η εγκληματικότητα στη Χώρα μας έχει μειωθεί σε ποσοστά πάνω από 30%, στη βασική κατηγοριοποίηση των αδικημάτων που επιδρούν στο αίσθημα ασφάλειας των πολιτών, όπως κλοπές, ληστείες, κλοπές οχημάτων κλπ. Αυτό συμβαίνει γιατί προσαρμόσαμε τις επιχειρησιακές μας τακτικές στα νέα δεδομένα και προσπαθούμε με την εμφανή αστυνομική παρουσία και δράση και την εφαρμογή ολοκληρωμένων προγραμμάτων αστυνόμευσης και ασφάλειας να αποτρέψουμε το έγκλημα, να ελαχιστοποιήσουμε τις ευκαιρίες διάπραξης και να είμαστε δίπλα στους συμπολίτες μας». Τη μεγαλύτερη πτώση καταγράφουν οι ληστείες στις τράπεζες, κάτι που συνδέεται και με τα δρακόντεια μέτρα ασφαλείας που έχουν πάρει τα τελευταία χρόνια τα υποκαταστήματα. Από 299 ληστείες τραπεζών που έγιναν το 2010, το 2014 οι ληστείες μειώθηκαν σε 32. Το ίδιο συνέβη με τις ληστείες σε σούπερ μάρκετ που από 359 το 2010, το 2014 μειώθηκαν σε 96. Υπάρχουν, ωστόσο, και δείκτες εγκληματικότητας που στα χρόνια του μνημονίου κατέγραψαν αύξηση. Η μεγαλύτερη έξαρση καταγράφεται στο λαθρεμπόριο. Ενδεικτικό είναι ότι οι υποθέσεις λαθρεμπορίου το 2010 ήταν μόλις 166 ενώ το 2014 ήταν 1.497. Αξιωματικοί της ΕΛ.ΑΣ. συνδέουν το φαινόμενο με την αύξηση των φόρων στα καύσιμα και σε άλλα προϊόντα που δίνει μεγαλύτερο κίνητρο στα κυκλώματα. Άνοδος καταγράφεται, επίσης, στις κλοπές που γίνονται στα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς. Το 2010 σημειώθηκαν 2.807 κλοπές σε Μέσα Μαζικής Μεταφοράς σε σχέση με τις 3.123 που έγιναν το 2014. Φέτος, το 2015, για πρώτη χρονιά καταγράφεται σημαντική αύξηση στα λεγόμενα «εγκλήματα του δρόμου» (αρπαγές μικροποσών, τσαντών, κινητών τηλεφώνων) με τους αστυνομικούς να διαπιστώνουν έντονη «στροφή» των κακοποιών προς τους «εύκολους στόχους». Μέχρι στιγμής παρατηρείται άνοδος (περίπου 25%) σε σχέση με πέρυσι στις αρπαγές μικροποσών και σε άλλα μικροαδικήματα, ενώ σημαντική είναι η μείωση (περίπου κατά 80%) στις ληστείες τραπεζών και στις ληστείες σούπερ μάρκετ (μείωση κατά περίπου 50%). «Από την ανάλυση των στοιχείων του τρέχοντος έτους παρατηρούμε μια ποιοτική μεταστροφή της εγκληματικότητας στους λεγόμενους «εύκολους στόχους», κυρίως στα αδικήματα των ληστειών και των κλοπών. Δηλαδή, ενώ έχει επιτευχθεί σημαντική μείωση σε ληστείες σε τράπεζες, σε super market, χρηματαποστολές κ.λπ., οι δράστες επιλέγουν πλέον στόχους «χαμηλού ρίσκου», όπως μικροκλοπές σε δημοσίους χώρους, λεωφορεία, κλοπές ή ληστείες σε περίπτερα ή περιφερειακά καταστήματα κλπ. Για να αντιμετωπίσουμε την κατάσταση αυτή αναπροσαρμόζουμε το σχεδιασμό μας και την επιχειρησιακή μας πρακτική, ενώ θεωρούμε σημαντική, στο κομμάτι της ευρύτερης κοινωνικής προστασίας, τη συμβολή του «Αστυνομικού της Γειτονιάς», που βρίσκεται κοντά στους συμπολίτες μας για να τους ενημερώσει και να τους ευαισθητοποιήσει», εξηγεί ο κ. Παπαγιαννόπουλος. Ο εγκληματολόγος κ. Βασίλης Καρύδης δίνει και μία άλλη διάσταση στην ερμηνεία των «εγκλημάτων του δρόμου»: «Πρόκειται για μία κατηγορία που δεν αντιπροσωπεύεται απόλυτα στις στατιστικές γιατί πολλές φορές το θύμα δεν απευθύνεται στην Αστυνομία. Είτε γιατί έχασε ένα μικροποσό είτε γιατί φοβάται ότι θα μπλέξει χειρότερα».

Επίσης, όπως αναφέρεται και σε ενδιαφέρον άρθρο του κ. Γιάννη Σουλιώτη, με τίτλο «Η κρίση αλλάζει το οργανωμένο έγκλημα στην Ελλάδα»[4], παρατηρείται αύξηση στην παραγωγή και στη διακίνηση απομιμητικών προϊόντων ευρείας κατανάλωσης (και όχι μόνο ειδών πολυτελείας), όπως τρόφιμα, φάρμακα, καλλυντικά και απορρυπαντικά. Ακόμα, η λεγόμενη «μαφία του χαλκού» δεν αποτελεί μόνο ελληνικό, αλλά πανευρωπαϊκό φαινόμενο. Αυτά είναι ορισμένα μόνο, όπως συνεχίζει το άρθρο, από τα συμπεράσματα της ετήσιας έκθεσης της Europol για το οργανωμένο έγκλημα στην Ευρώπη, που δόθηκε στη δημοσιότητα στις 19 Μαρτίου. «Ως απάντηση στη μειωμένη αγοραστική δύναμη, οι παραχαράκτες έχουν διευρύνει το πεδίο δράσης τους. Εκτός από τα παραδοσιακά είδη πολυτελείας, δημιουργούν πλαστά αντίγραφα προϊόντων ευρείας κατανάλωσης, όπως τρόφιμα, φάρμακα καλλυντικά κ.ά.», αναφέρει συγκεκριμένα το κείμενο της έκθεσης. Το 2011, η αξία (λιανική τιμή) των επώνυμων προϊόντων «μαϊμού» που κατασχέθηκαν εντός της Ε.Ε. ανήλθε σε 1,2 δισ. ευρώ, αντί 1,1 δισ. ευρώ το 2010. «Το 2011 τα κατασχεμένα τρόφιμα, ποτά, καλλυντικά και φάρμακα αντιστοιχούσαν στο 28,6% του συνόλου των απομιμητικών προϊόντων έναντι 14,5% το 2010», διαπιστώνει η έκθεση. Ακόμα ένα στοιχείο που συνδέει την οικονομική κρίση με το οργανωμένο έγκλημα αφορά την εργασιακή εκμετάλλευση ή -ακόμα χειρότερα- το εργασιακό trafficking με θύματα παράνομους μετανάστες. «Η αυξημένη ζήτηση για φθηνά προϊόντα και υπηρεσίες μεγαλώνει την παραοικονομία και άρα την εργασιακή εκμετάλλευση των αλλοδαπών κυρίως εργατών», διαπιστώνουν οι αναλυτές της Europol. Λόγω της κακής για την Ε.Ε. συγκυρίας, καταγράφονται επίσης: α) αύξηση των κρουσμάτων διαφθοράς μεταξύ υπαλλήλων του Δημοσίου• στην έκθεση επισημαίνεται ότι το πρόβλημα είναι εντονότερο στις χώρες με τη μεγαλύτερη μείωση μισθών, όπως, για παράδειγμα, η Ελλάδα, και β) μείωση της αποτελεσματικότητας των διωκτικών υπηρεσιών λόγω της μείωσης δαπανών για μισθούς και εξοπλισμό. Ενδιαφέροντα είναι τα ευρήματα και σχετικά με τα εγκλήματα «ιδιοκτησίας» που έχουν άμεση σχέση με τις εξελίξεις στην ευρωπαϊκή οικονομία. Ενδεικτικά, η κλοπή και λαθραία διακίνηση μετάλλων δεν αποτελεί μόνο ελληνικό, αλλά πανευρωπαϊκό φαινόμενο. «Η κλοπή μετάλλων και συγκεκριμένα χαλκού έχει μετατραπεί σε σημαντικό πρόβλημα για όλα τα κράτη-μέλη», διαπιστώνει η έκθεση της ευρωπαϊκής υπηρεσίας και επισημαίνει ότι «συχνά τα μέταλλα κλέβονται από μια χώρα της Ε.Ε. και πωλούνται σε μια άλλη».

Επίσης, η κ. Κ. Δ. Σπινέλλη, Ομότιμος Καθηγήτρια Εγκληματολογίας –Σωφρονιστικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, σε άρθρο της με θέμα «Οικονομία και εγκληματικότητα: η επικαιρότητα μιας παραδοσιακής εγκληματολογικής συζήτησης»[5] θέτει ένα σοβαρό προβληματισμό ως εξής : «η παράλληλη αύξηση των κλοπών και ληστειών αφενός και της ανεργίας αφετέρου πυροδοτούν και στη σύγχρονη Ελλάδα δημοσιογραφικές ή και επιστημονικές συζητήσεις. Ορισμένοι βλέπουν μια γραμμική (απλοϊκή;) σχέση αιτίου και αιτιατού: η αύξηση της ανεργίας αυξάνει τις στρατιές των πτωχών που καταφεύγουν για να επιβιώσουν σε κλοπές και ληστείες. Άλλοι διαβλέπουν ότι η οικονομική κρίση επιφέρει μείωση της αστυνομικής δύναμης και άρα αύξηση της εγκληματικότητας, λόγω μείωσης του αστυνομικού ελέγχου. Ενώ άλλοι διακρίνουν μια φλυαρία ή αύξηση της ρητορίας για αύξηση της εγκληματικότητας κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης, έτσι ώστε να επιτείνεται η ανασφάλεια των πολιτών και να αυξάνεται η ποινική καταστολή χωρίς να δυσανασχετούν οι πολίτες».

Θεωρούμε βέβαια ότι, μεταξύ άλλων, καθοριστικός είναι και ο ρόλος που παίζουν οι ηθικές αρχές του «ανέργου» ή του «φτωχού» (στοιχείο βέβαια που συνδέεται και γενικότερα με την εκδήλωση ή μη εγκληματικής συμπεριφοράς). Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν θα πρέπει να λάβει χώρα ενισχυτική κοινωνική πολιτική από την πολιτεία, ώστε να αποφευχθεί να πυροδοτηθούν και τυχόν εγκληματικές πράξεις από την απόγνωση των ανθρώπων. Έτσι σε περίπτωση που λ.χ. επεκταθούν γενικά, και χωρίς περιορισμούς ή και ασφαλιστικές δικλείδες (όπως λ.χ. ένα αποτελεσματικό νομικό καθεστώς προστασίας όπως ο νόμος περί υπερχρεωμένων νοικοκυριών προσαρμοσμένος στις εκάστοτε συνθήκες), οι πλειστηριασμοί της πρώτης κατοικίας, είναι ενδεχόμενο ιδιοκτήτες ακινήτων ευρισκόμενοι σε απόγνωση, χωρίς εργασία και υποστήριξη, να προβούν σε πράξεις ακραίες για να εμποδίσουν την αναγκαστική εκτέλεση κατά της περιουσίας τους, στρεφόμενοι ή κατά τρίτων που τους «απειλούν» ή και κατά του εαυτού τους.

Δεν κρίνεται δηλαδή σκόπιμο για να εξυπηρετηθεί το όποιο δημόσιο χρέος να δοκιμαστούν σε υπερβολικό βαθμό οι «αντοχές» των πολιτών, διότι αυτό δημιουργεί ρήγμα στον κοινωνικό ιστό και ενδεχόμενα μπορεί να ωθήσει σε αντιδράσεις απόγνωσης. Μία οικονομική πολιτική, έτσι, που μειώνει ενδεχόμενα υπέρμετρα μισθούς, συντάξεις, δεν δίδει επαρκή κίνητρα για ανάπτυξη της αγοράς, και από την άλλη μεριά αυξάνει τους φόρους και τις λοιπές σχετικές υποχρεώσεις των πολιτών, χωρίς να μειώνει το κόστος ζωής με τη συγκράτηση των τιμών, κάθε άλλο παρά διασφαλίζει την απαιτούμενη κοινωνική ισορροπία για την αποτροπή των πολιτών από αντιδράσεις μικρής ή μεγαλύτερης ποινικής απαξίας.

 4.  Η οικονομική κρίση όμως φαίνεται να επηρεάζει και την εγκληματικότητα των ανηλίκων, καθώς η οικονομική συμπίεση της οικογένειας από την ανεργία των γονέων ενδέχεται, για τα χαμηλότερα οικονομικά στρώματα και τους αλλοδαπούς, να ωθεί ανηλίκους σε εγκληματικές πράξεις, μη εξαιρουμένων βέβαια των παραβάσεων της νομοθεσίας των ναρκωτικών από ανηλίκους σε όλα τα στρώματα της κοινωνίας.

Για το θέμα αυτό δημοσιεύτηκε και ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο του κ. Κώστα Ονισένκο με τίτλο «Ραγδαία η αύξηση αδικημάτων από ανηλίκους»[6], όπου αναφέρεται ότι σύμφωνα με τους επιμελητές ανηλίκων, που μίλησαν στην «Κ», τα αδικήματα διαπράττονται από παιδιά όλο και μικρότερης ηλικίας. «Εντύπωση προκαλούν οι σταθερά υψηλοί αριθμοί παραβίασης του νόμου περί ναρκωτικών, καθώς και των κλοπών και διαρρήξεων, δείγμα των επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης στη ζωή των ανηλίκων, είτε ως αίσθηση αδιεξόδου είτε και ως απεγνωσμένη προσπάθεια για εξασφάλιση χρημάτων. Ανησυχία δημιουργεί και η αυξητική τάση του αριθμού των εμπλεκομένων ανηλίκων σε ληστείες, ως δραστών και ως θυμάτων, γεγονός που δείχνει ως ένα βαθμό, και με όλες τις επιφυλάξεις για τέτοια στατιστικά στοιχεία, ότι τα εγκλήματα των ανηλίκων αποκτούν σταδιακά ένα χαρακτήρα ολοένα αυξανόμενης βιαιότητας», σχολιάζει στο ίδιο άρθρο ο κ. Νέστωρ Κουράκης, Καθηγητής Εγκληματολογίας στο Παν. Αθηνών. Επίσης, στο άρθρο αυτό, περιλαμβάνονται και οι εμπεριστατωμένες απόψεις Στελεχών της Υπηρεσίας Επιμελητών Ανηλίκων Αθηνών, της Προϊσταμένης του Τμήματος Δικασίμου της Υπηρεσίας Επιμελητών Ανηλίκων της Αθήνας κ. Ευαγγελίας Κογιαννάκη, και του Εισαγγελέα Ανηλίκων κ. Ηλία Ζαγοραίου για τα σχετικά ζητήματα των παραβάσεων των ανηλίκων.

Η πολιτεία θα πρέπει να δείξει μία ιδιαίτερη ευαισθησία στα θέματα των ανηλίκων, ιδίως μέσα στην οικονομική κρίση, προκειμένου να αποτραπούν από την τέλεση παραβατικών συμπεριφορών, αλλά και να απεμπλακούν χωρίς «τραυματικό» τρόπο από την ενδεχόμενη εμπλοκή τους με το σύστημα της ποινικής δικαιοσύνης. Και, στην περίπτωση αυτή, παίζει καθοριστικό ρόλο ο γονέας – κηδεμόνας του ανηλίκου. Δεν αρκεί, έτσι, μία λ.χ. ενδεχόμενα ευνοϊκή και ισορροπημένη, κατά τις αρχές της νομιμότητας και της σκοπιμότητας, απόφαση του Δικαστηρίου Ανηλίκων για να δοθεί η δυνατότητα του ανηλίκου να συνετιστεί και να επανέλθει χωρίς στίγμα στην εν γένει έννομη τάξη, αλλά απαιτείται ουσιαστική υποστήριξη και καθοδήγηση, κατά το δυνατό, τόσο στον ίδιο τον ανήλικο, όσο και στο κατά περίπτωση περισσότερο δεκτικό ή μη υποστήριξης και καθοδήγησης εν γένει οικογενειακό περιβάλλον.

5. Η μεγάλη μάστιγα των ναρκωτικών και η εξ αυτού εγκληματογένεση δεν ήταν δυνατό να μην επηρεαστεί από την οικονομική κρίση.

Σε μία ενδιαφέρουσα δημοσίευση του ΚΕΘΕΑ με τίτλο «Οικονομική κρίση και εξαρτήσεις - Το έργο και η στρατηγική του ΚΕΘΕΑ»[7], αναφέρεται ότι όσον αφορά τις εξαρτήσεις, οι προϋποθέσεις εξάπλωσής τους και έντασης του κοινωνικού αποκλεισμού των εξαρτημένων αναμένεται να ενισχυθούν. Τα προσωπικά, οικογενειακά και κοινωνικά αδιέξοδα της κρίσης ενισχύουν τους παράγοντες κινδύνου για εξάπλωση της χρήσης, τόσο παράνομων όσο και νόμιμων εξαρτησιογόνων ουσιών, ή άλλων μορφών εθισμού, όπως τα τυχερά παιχνίδια. Περισσότεροι άνθρωποι αναμένεται να εμπλακούν σε διάφορες μορφές εθισμού τα επόμενα χρόνια, με αρνητικές επιπτώσεις για τους ίδιους, τις οικογένειές τους και την κοινωνία. Επιπλέον, η κρίση αναμένεται να επιβαρύνει την ψυχική και σωματική υγεία των χρηστών, να ενισχύσει την εξάρτηση και την παραβατική συμπεριφορά και να εντείνει την περιθωριοποίησή τους. Η απουσία θετικής προοπτικής μετά τη θεραπεία είναι πιθανόν να κάνει πιο δύσκολη την κινητοποίηση των χρηστών για αλλαγή τρόπου ζωής, οι υψηλοί δείκτες ανεργίας θα δυσχεράνουν περαιτέρω την προσπάθεια εργασιακής και κοινωνικής ένταξης των απεξαρτημένων, ενώ η αβεβαιότητα και η έντονη πίεση μπορεί να αυξήσουν την πιθανότητα υποτροπής στη χρήση ή καταφυγής σε νόμιμες εξαρτήσεις, όπως το αλκοόλ, τα ψυχοφάρμακα και τα τυχερά παιχνίδια. Τη δύσκολη αυτή περίοδο οι οργανισμοί κοινωνικής φροντίδας καλούνται να ανταποκριθούν στις αυξημένες ανάγκες με μειωμένο προϋπολογισμό και προσωπικό, συχνά μάλιστα περιορίζοντας τα υποστηρικτικά συστήματα εκπαίδευσης και εποπτείας των εργαζόμενων για να εξοικονομήσουν πόρους.

Δηλαδή η περίπτωση της αντιμετώπισης των ναρκωτικών στην περίοδο της οικονομικής κρίσης είναι σαν ο Δαβίδ (ήτοι οι άνθρωποι που προσπαθούν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα των ναρκωτικών) να προσπαθεί να αντιμετωπίσει τον Γολιάθ (ήτοι το τεράστιο πρόβλημα των ναρκωτικών). Τα ναρκωτικά βέβαια είναι ένα σύνθετο πρόβλημα που γεννά έγκλημα είτε μέσα σε οικονομική κρίση είτε ανεξάρτητα από αυτή. Πάντως, όμως, σίγουρα επιτείνεται από αυτή. Και είναι ένα πρόβλημα που, όσο μεγαλώνει η οικονομική κρίση, θα μεγαλώνει κι άλλο, καθώς όσο θα αυξάνονται οι χρήστες, τόσο και θα απαιτούνται περισσότερα κονδύλια υποστήριξης στον αγώνα κατά των ναρκωτικών, πράγμα όμως αμφίβολο να υλοποιηθεί την περίοδο της οικονομικής κρίσης. Ουσιαστικά βρισκόμαστε εμπρός σε ένα πρόβλημα που απαιτεί σοβαρά υποστηρικτικά συστήματα, άλλως θα διαιωνίζεται ανακυκλούμενο και θα επιτείνει την εγκληματικότητα.

6. Λόγω της οικονομικής κρίσης έχουν αυξηθεί επίσης τα αδικήματα της μη καταβολής βεβαιωμένων στο δημόσιο χρεών και της φοροδιαφυγής. Τα Δικαστήρια δικάζουν πολλές τέτοιες περιπτώσεις. Επί της σχετικής διαδικασίας και της εφαρμογής των ειδικών αυτών ποινικών διατάξεων έχουν μάλιστα δημοσιευτεί στην ιστοσελίδα του Αρείου Πάγου http://www.areiospagos.gr/, δύο πρόσφατες (2015) γνωμοδοτήσεις του Αντεισαγγελέα του Αρείου Πάγου Νικολάου Παντελή[8], και έχουν επέλθει και αλλεπάλληλες νομοθετικές τροποποιήσεις.

Επισημαίνεται ότι η αυστηρή οικονομική πολιτική, έχει πυροδοτήσει και την αντικειμενική αδυναμία κάποιων πολιτών και επαγγελματιών να ανταποκριθούν στις υψηλές φορολογικές τους υποχρεώσεις, με αποτέλεσμα να «γεννάται» έγκλημα (ή να επιτείνεται αυτό) κατά περίπτωση από τις σχετικές εν γένει φορολογικές παραβάσεις (κατά το τμήμα δηλαδή του ποινικού σκέλους αυτών), το οποίο όμως έχει ως αφετηρία την αντικειμενική κατά περίπτωση οικονομική αδυναμία, ζήτημα που και αυτό παρουσιάζει ενδιαφέρον ως ενδεχόμενο αντικείμενο εγκληματολογικής έρευνας. 

7. Ένα θέμα που θα είναι επίσης χρήσιμο να ερευνηθεί είναι η επίδραση της οικονομικής κρίσης στo έγκλημα της ενδοοικογενειακής βίας. Μάλιστα όπως αναφέρεται, μεταξύ άλλων, σε δημοσίευμα του enikos.gr[9], για την έκταση των φαινομένων ενδοοικογενειακής βίας στην κρίση έχουν περιέλθει, σε γνώση της Ειδικής Μόνιμης Επιτροπής Ισότητας, Νεολαίας και Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, στοιχεία που παρουσιάστηκαν από φορείς που κλήθηκαν να ενημερώσουν τους βουλευτές για τα φαινόμενα βίας στην κρίση. Μεταξύ άλλων τους βουλευτές ενημέρωσε για τις περιπτώσεις στις οποίες χρειάστηκε η παρέμβαση της Ελληνικής Αστυνομίας η Αλεξάνδρα Ζώη υπαστυνόμος Α΄ Ειδικών Καθηκόντων. Όπως είπε, το 2011 υπήρξε αύξηση φαινομένων ενδοοικογενειακής βίας σε ποσοστό 53,86%, το 2012 αύξηση σε ποσοστό 22,24% και τα θύματα ήταν στη συντριπτική πλειονότητα γυναίκες. Επίσης, το 2012 έχουν καταγραφεί 5 ανθρωποκτονίες γυναικών ως αποτέλεσμα ενδοοικογενειακής βίας, το 2011 οι ανθρωποκτονίες ήταν 10 και 8 ανθρωποκτονίες έγιναν το ενδεκάμηνο του 2013.

Βέβαια επισημαίνεται ότι σε ένα έγκλημα όπως της ενδοοικογενειακής βίας, που ο σκοτεινός αριθμός της εγκληματικότητας φέρεται να είναι μεγάλος λόγω της δυσκολίας της καταγγελίας του θέματος, ενδεχομένως η οικονομική κρίση να αποτελεί κατά περίπτωση ένα πρόσθετο ακόμα παράγοντα εγκληματογένεσης που δρα σε συνδυασμό με τους άλλους υπάρχοντες παράγοντες που οδηγούν στην εκδήλωση τέτοιων συμπεριφορών, χωρίς βέβαια να μπορούν να αποκλειστούν περιπτώσεις και τέτοιων συμπεριφορών τόσο ανεξάρτητα, όσο και αφ΄ εαυτού της οικονομικής κρίσης. Για παράδειγμα, ένας άνθρωπος οξύθυμος, ο οποίος είναι και άνεργος λόγω της κρίσης, είναι πιθανό να εκδηλώσει βίαια συμπεριφορά (με κάθε μορφή ) πάνω στο θύμα του. Γενικότερα, βέβαια, η οικονομική κρίση δημιουργεί έναν ιδιότυπο οικονομικό-ψυχολογικό εγκλωβισμό στους ανθρώπους, και είναι ενδεχόμενο, έστω και σαφώς αδικαιολόγητα, να επιταθούν τέτοιου βίαιου προσανατολισμού αντιδράσεις, όπως βέβαια και να λάβουν χώρα, αντίθετα, και καταθλιπτικού τύπου συμπεριφορές. Ωστόσο, μία εν γένει συγκροτημένη προσωπικότητα είναι λιγότερο πιθανό να προσφύγει στην εκδήλωση τέτοιου τύπου συμπεριφορών της αξιόποινης αυτής πράξης.

Γ. Πρόσθετες επισημάνσεις

Όλα τα ανωτέρω καταδεικνύουν σαφώς, σε μία πρώτη προσέγγιση, την επίδραση της οικονομικής κρίσης στη διαμόρφωση της εγκληματικότητας[10]. Ταυτόχρονα βέβαια δεν θα πρέπει να παραγνωρισθεί και ο σκοτεινός αριθμός της εγκληματικότητας.

Στο σημείο αυτό επισημαίνουμε ότι ενδεχομένως ενδείκνυται, προκειμένου να διερευνηθεί ειδικότερα το πώς και κατά πόσο η οικονομική κρίση επιδρά στην εγκληματικότητα, να θέσουμε, ως λειτουργική βάση, και το εξής ερώτημα:

Πώς θα συνδέσουμε το έγκλημα ως απότοκο της οικονομικής κρίσης και πώς θα διακρίνουμε αν το έγκλημα που εκδηλώνεται μέσα σε μία περίοδο οικονομικής κρίσης είναι αποτέλεσμα μόνο λ.χ. ιδιοτελών κινήτρων, απληστίας, εκδίκησης, άκρατου εγωισμού, και όχι αποτέλεσμα καθ΄ εαυτού της οικονομικής κρίσης, ή ακόμα αν δρα σε συνδυασμό τόσο αλλότριων κινήτρων όσο και της οικονομικής κρίσης ;

Αυτό είναι καίριας σημασίας ζήτημα, διότι αν είναι ο σκοπός μας να αποτυπώσουμε την εγκληματικότητα κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης, μπορούμε να μελετήσουμε λ.χ. την εκδήλωση εγκληματικών συμπεριφορών όπως προκύπτουν από τις επίσημες καταγραφές[11] για κάθε έτος, τις επιστημονικές μελέτες αλλά και τα δημοσιεύματα. Και αυτά τα συμπεράσματα είναι πολύ χρήσιμα. Αν όμως θέλουμε ειδικά να μελετήσουμε πιο στενά την επίδραση της οικονομικής κρίσης στη διαμόρφωση της εγκληματικότητας, η ενδεχόμενη έρευνά μας θα ήταν ίσως πιο αποτελεσματικό να γίνει πιο σύνθετα.

Σε μία έρευνα για ένα τέτοιο θέμα θα ήταν σκόπιμο, κατά περίπτωση εγκλήματος βέβαια, να διερευνήσουμε τους λόγους «γένεσης» του εγκλήματος που μελετάμε. Έτσι όταν μελετούμε μία συγκεκριμένη αξιόποινη πράξη, για το επίμαχο αυτό θέμα, είναι σκόπιμο, μεταξύ άλλων, να εξετάσουμε συνολικά (κατά το δυνατό) τους παράγοντες (έστω και συνοπτικά) κάτω από τους οποίους έφτασε ο δράστης στην εκδήλωση εγκληματικής συμπεριφοράς,  ποια ήταν τα κίνητρα του, χωρίς να παραγνωρίζονται βέβαια και πληροφορίες όπως ποιες ήταν οι ηθικές του αξίες και ο εν γένει χαρακτήρας του, αλλά και ποια ήταν η πεποίθησή του για την πιθανότητα ή μη σύλληψής του σε σχέση με την διενέργεια της αξιόποινης αυτής πράξης. Μετά ταύτα θα είναι δυνατό να εξαχθούν ασφαλέστερα συμπεράσματα, αλλά και πιο λειτουργικά διαχειρίσιμα, από εγκληματολογικής επόψεως, σε προληπτικό και κατασταλτικό επίπεδο.

Περαιτέρω, επισημαίνεται, ότι για την αντιμετώπιση της εγκληματικότητας στη δημιουργία της οποίας επιδρά η οικονομική κρίση, και αφού διερευνηθεί η έκταση του φαινομένου ώστε να οριοθετηθεί ακριβέστερα κατά το δυνατόν, θα πρέπει να συνεργαστούν σε προληπτικό και κατασταλτικό επίπεδο διάφοροι φορείς (εγκληματολογικοί – ποινικοί – αστυνομικοί – κοινωνιολογικοί – ψυχολογίας – οικονομικοί – πολιτικοί), το δε επίμαχο θέμα απαιτεί ορθή και οξυδερκή προσέγγιση, για την αντιμετώπιση των παραμέτρων εγκληματογένεσης και των παραβαινόντων τις ποινικές διατάξεις, με εργαλείο 3 βασικά στοιχεία: τη γνώση, την εμπειρία και την οξυδέρκεια όσων χειρίζονται το θέμα αυτό, καθώς μόνο με την ουσιαστική συνεργασία και το πραγματικό ενδιαφέρον για τον άνθρωπο θα αυξηθούν, σε συνδυασμό με την ενδελεχή μελέτη και εφαρμογή των αρχών της νομιμότητας και της σκοπιμότητας, οι πιθανότητες της αποτελεσματικότητας των ενδεικνυόμενων ενεργειών και των σχετικών επιγενομένων νομοθετικών διατάξεων, προς εξυπηρέτηση της κοινωνίας και των πολιτών της.

________________________________________________________

[1] Δημοσιευμένη, με ημερομηνία 11-6-2015, στην ιστοσελίδα http://kypseli.ouc.ac.cy/handle/11128/1844, του Ψηφιακού Αποθετηρίου Ανοικτής Πρόσβασης, του Ανοικτού Πανεπιστήμιου Κύπρου, “Κυψέλη”.

[2] Βλ. σχετ. δημοσίευση στην ιστοσελίδα του EuroparlTV http://www.europarltv.europa.eu/el/player.aspx?pid=297ee1be-5da2-4320-b649-a108012a95a6

[3] Δημοσιευμένο στις 27/7/2015 στην ιστοσελίδα http://www.huffingtonpost.gr/2015/07/27/egklhmatikothta_n_7877122.html

[4] Αναρτημένο στις 6/4/2013 στην ιστοσελίδα http://infognomonpolitics.blogspot.gr/2013/04/blog-post_559.htm, προερχόμενο από την ιστοσελίδα της εφημερίδος Καθημερινή, www.kathimerini.gr

[5]  Αναρτημένο στην ιστοσελίδα http://kratoumenoi.blogspot.gr/2011/04/blog-post_1604.html, προερχόμενο ως Editorial  από το Τεύχος 17 – Φεβρουάριος 2011 της ιστοσελίδος http://www.theartofcrime.gr

[6] Βλ. στην ιστοσελίδα της Εφημερίδος Καθημερινή στις 17-12-2011, http://www.kathimerini.gr/445693/article/epikairothta/ellada/ragdaia-h-ay3hsh-adikhmatwn-apo-anhlikoys

[7] Δημοσιευμένο στην ιστοσελίδα του ΚΕΘΕΑ http://www.kethea.gr/Portals/0/Uploads/docs/Oikonomikh%20krish%20kai%20exarthseis.pdf, Αθήνα, 2011

[8] Ειδικότερα : α. Η υπ΄ αρ. 3/2015 «περί της νομικής φύσης του προβλεπόμενου από το άρθρο 25 του Ν.1882/1990 εγκλήματος της μη καταβολής των βεβαιωμένων στο δημόσιο ταμείο χρεών»,

http://www.eisap.gr/sites/default/files/consulations/20150928090626.pdf

β. Η υπ΄ αρ. 4/2015 «Περί της ισχύος ή μη της διάταξης του άρθρου 24 παρ.2 του Ν.2523/1997, μετά την θέση σε ισχύ του Κώδικα Φορολογικής Διαδικασίας (Ν.4174/2013, όπως συμπληρώθηκε με το Ν.4254/2014)»

http://www.eisap.gr/sites/default/files/consulations/20150928091613.pdf

[9] Δημοσιευμένο στις 4/12/2013, ΠΗΓΗ: ΑΜΠΕ, http://www.enikos.gr/print/196574.html

[10] Βλ. σχετ. και ενδιαφέρον άρθρο του Ηλία Κορομηλά, Δρ.Κοινωνιολογίας Παντείου Πανεπιστημίου, που δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα του περιοδικού “The Art of Crime”, στο Τεύχος 24 του Απριλίου 2013, http://www.theartofcrime.gr/index.php?pgtp=1&aid=1365410619, με αφορμή την επιστημονική ημερίδα με θέμα: “Πόλη, εγκληματικότητα και ανασφάλεια στην εποχή της οικονομικής κρίσης”, που διοργανώθηκε από το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Εγκληματολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου «Η σύγχρονη εγκληματικότητα και η αντιμετώπισή της», το Ινστιτούτο Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλής, και το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών την Τετάρτη 30 Ιανουαρίου 2013, στο αμφιθέατρο του ρ/σ 9.84, στην Τεχνόπολη στο Γκάζι, με τις σημαντικότατες αναφορές στις Εισηγήσεις της Καθηγήτριας Εγκληματολογίας και Διευθύντριας του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Εγκληματολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου κ. Χριστίνας Ζαραφωνίτου, της Διευθύντριας Ερευνών στο ΕΚΚΕ κ. Ιωάννας Τσίγκανου, του Ομότιμου Καθηγητή Εγκληματολογίας κ. Ιάκωβου Φαρσεδάκη και του κ. Ελευθερίου Οικονόμου, τ. Αρχηγού της Ελληνικής Αστυνομίας και τ. Υφυπουργού Προστασίας του Πολίτη, και μετά ταύτα βλ. τα πρακτικά της επιστημονικής ημερίδας στην ιστοσελίδα του Παντείου Πανεπιστημίου http://criminology.panteion.gr/

[11] Βλ. ενδεικτικά σχετ. στα χρήσιμα στοιχεία στην ιστοσελίδα της Ελληνικής Αστυνομίας www.astynomia.gr, που είναι δημοσιευμένα τα Στατιστικά στοιχεία εγκληματικότητας, εγκλημάτων κατά της Οικονομίας, παράνομης διακίνησης μεταναστών, συγκεντρώσεων, αθλητικών εκδηλώσεων, καθώς και απολογισμού της αστυνομικής ανταπόκρισης για το έτος 2011, το έτος 2012, το έτος 2013, το έτος 2014, και για το Α' εξάμηνο του 2015, όπως και η έκθεση για το Οργανωμένο Έγκλημα του έτους 2011.

*** Η ΩΣ ΑΝΩ ΜΕΛΕΤΗ ΕΙΝΑΙ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΗ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΤΙΜΗΤΙΚΟ ΤΟΜΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΝΕΣΤΟΡΑ ΚΟΥΡΑΚΗ , ΕΓΚΛΗΜΑ ΚΑΙ ΠΟΙΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΟΛΗ ΣΕ ΕΠΟΧΗ ΚΡΙΣΗΣ , Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2016